कोशीटप्पुको नयाँ सदस्य कुसाहाकली !

११ असोज,  विराटनगर । हात्तीसार वरपर मान्छे देख्नै हुँदैन, कुदेर आउँछ । नथाकेसम्म ओल्लो सार, पल्लो सार कुदिरहन्छ । गलेपछि आमाको छेउमा पुगेर थचक्क बस्छ । भोक लागे दूध चुसेर फेरि उही दैनिकीमा फर्कन्छ ।

यो दौडधुप कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षभित्रको हात्तीसारमा हुर्कदै गरेकी छावा कुसाहाकलीको हो । तीन महिनाअघि जन्मिएकी कुसाहाकलीले हातिसारका लागि नयाँ खुसी लिएर आएकी छन् । यता-उता कुदिरहने कुसाहाको उपद्रो बढी छ । तर, हात्तीसारका माहुते कुसाहाकलीको उपद्रो देख्दा रिसाउँदैनन् ।

हुर्कंदै गरेको नयाँ सदस्य फुर्तिलो हुन्छ हुनेमा आशावादी छन् माहुतेहरु । ‘यता उता कुदिरहने हाती ठूलो भएपछि फुर्तिलो हुन्छ,’ माहुते रामगुलाव चौधरी भन्छन्, ‘सानामा अल्छि गर्ने बच्चा पछि पनि सुस्त हुन्छन् ।’

कुसाहाकली १० वर्षीया लक्ष्मीकलीकी पहिलो सन्तान हो । लक्ष्मीकलीको छेउमा राखिएको दमदमकलीकी ११ महिने छावा कोशीकली पनि छन् । तर, कोशीकलीको स्वभाव कुसाहाकलीको जस्तो छैन । अल्छी स्वाभावको कोशीकलीलाई तालिम दिन माहुतेले बाँधेर राख्ने बानी गर्दैछन् ।

कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षणको हात्तीसारमा हुर्कदै गरेका दुई छावाले माहुते र हेरालुलाई पनि व्यस्त बनाएका छन् । हात्तीसारमा पाँचवटा माउ र दुई छावा गरी सातवटा हात्ती छन् ।

हुर्कंदै गरेका दुई छावासँगसँगै माहुतेको ध्यान १६ वर्षे सरस्वतीकलीतर्फ पनि केन्द्रित हुन्छ । सरस्वतीकली गर्भवती छिन् । ०७७ साल कात्तिक महिनामा ब्याउने सरस्वतीको स्याहारमा कुनै कमी हुन दिएका छैनन् माहुतेहरुले ।

हात्तीसारका माहुतेको ध्यान बच्चा स्याहार्न र गर्भवतीको हेरचाहमा केन्दि्रत भएको रामगुलाव बताउँछन् । ‘गर्भवती अवस्थामा भारी बोकाउन मिल्दैन । सामान्य अवस्थामा भन्दा बढी ध्यान दिनुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘हात्ती गर्भवती हुँदा हाम्रो काम थपिन्छ ।’

हातीको हेरचाहका लागि ९ जना माहुते र हेरालु छन् । उनीहरुको दैनिकी हात्तीको स्याहार सुसारमा बित्ने चौधरी बताउँछन् ।

हात्तीको छावा हुर्केपछि तालिम दिनमात्र दुई वर्षसम्म समय लाग्छ । ३३ वर्षयता हात्तीलाई तालिम दिने काम गर्दै आएका रामगुलाव चौधरी नयाँ सदस्यलाई तालिम दिएपछि आवश्यक परेको स्थानमा पठाउन सकिने बताउँछन् ।

प्रदेश १ मा पर्ने कोशीटप्पु आरक्षमा हात्तीसार छ । कोशीटप्पुमा हात्तीसार सुरु भएको २०५२ सालदेखि हो । नेपालको सबैभन्दा ठूलो हात्तीसार भने चितवनको सौराहमा छ ।

सात वर्षदेखि ‘मकुना’ले पुर्‍याएको सहयोग

कोशीटप्पुको हात्तीसारमा पाँचवटा पोथी हात्ती छन् । भाले चाहिँ जंगली हात्ती हो । माहुतेहरुले भाले जंगली हात्तीको नाम ‘मकुना’ राखिदिएका छन् ।

मकुना नयाँ पाहुना भने होइन । सात वर्षयता निरन्तर हात्तीसारमा आइरहेको मकुनाकै सन्तान हुन् कुसाहाकली र कोशीकली । दुवै ‘बलात्कार’बाट जन्मिएको बच्चा भएको चौधरी बताउँछन् । कोशीटप्पु आसपासको क्षेत्रमा उपद्रो मच्चाउँदै आएको मकुना वर्षमा २/३ पटक कोशी टप्पुको हात्तीसार आसपासमै हुन्छ ।

आरक्षको सुरक्षाका लागि विद्युत्तीय तारबार गरिएको छ । तर, आरक्षका कर्मचारीले हरेक बेलुका मकुनाका लागि बाटो खाली गर्न बिजुलीको तारमा करेन्ट रोकिदिन्छन् । ताकि उसले हात्तीसारका पोथी हात्तीसँग यौनसम्पर्क गर्न पाओस् । ‘मकुना प्रायः राति आउँछ,’ चौधरी भन्छन्, ‘पोथी तयार नभए जबरजस्ती गरेर फर्कन्छ ।’

उनका अनुसार सरस्वतीकली पनि मकुनाले जबरजस्ती गरेर गर्भवती भएकी हुन् । हात्तीसारमा भाले हात्ती नभएका कारण जंगली हात्तीलाई प्रवेश गर्न दिइरहेको उनले बताए ।

हात्तीसारमा आउने माकुनाको उपद्रो पनि उस्तै छ । हात्तीको हेरचाहका लागि बनाइएका माहुते र हेरालु बस्ने टहरामा क्षति पुर्‍याइदिन्छ । तर, माकुनाले दिने दुःखको भन्दा सन्तान उत्पादनमा पुर्‍याउदिँदाको खुसी कयौं धेरै छ ।

ठाउँ चिनाउन हात्तीको नाम

हात्तीसारमा सबैभन्दा पुरानो हात्ती शोभाकली हो । ०५२ सालतिर चितवनबाट ल्याइएको शोभाकलीको उमेर ६० वर्ष हाराहारी छ । आरक्षण रहेको अमेरिकनकलीको उमेर पनि ५५-६० वर्ष छ ।

सरस्वीकली र दमदमकलीको उमेर १६-१६ वर्ष भने लक्ष्मीकलीको उमेर १० वर्ष पुग्यो । हात्तीसारमा हुर्कँदै गरेका छावाको नाम भने स्थान विषेशका आधारमा राखिएको छ । कुसाह कोशी टप्पु क्षेत्रको बस्तीको नाम हो । नयाँ सदस्यको नाम टप्पुको स्थानको पहिचानसँग जोडेर राखिएको चौधरी बताउँछन् ।

हात्तीले बुझ्ने भाषा बेग्लै

३३ वर्षयता हात्तीलाई तालिम दिँदै आएका चौधरी हात्तीलाई सिकाउने र बुझाउने भाषा बेग्लै भएको बताउँछन् । जमिनको ठूलो प्राणी हात्तीलाई चलाउन कतिपय अवस्थामा इशारा काफी हुन्छ । तर, माहुते ढाडमा नचढेसम्म बोल्ने भाषा बेग्लै भएको उनले बताए । ‘हात्तीमाथि चढेपछि कोट्याएर निर्देशन दिन सकिन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘हात्तीमाथि चढ्नुअघि भने बेग्लै भाषा बोल्नुपर्छ ।’

उनका अनुसार हात्तीलाई बसाउनका लागि ‘बैठ’ भन्ने शब्द प्रयोग गर्नुपर्छ । बसेको हात्तीलाई उठाउँदा भने ‘मैल’ शब्द प्रयोग गर्नुपर्छ । अगाडि बोलाउनु पर्दा ‘अगत’ र पछाडि पठाउन ‘छौं’  भन्ने शब्दको प्रयोग गुर्नपर्छ । माहुते काँधमा चढेको अवस्थामा भने यात्रा तय गर्दा कानमा खुट्टाले कोट्याउनु पर्ने उनी बताउँछन् ।

 

source https://www.onlinekhabar.com/2019/09/799832